Πληροφορίες γιὰ τὸν Βίο τοῦ Ἁγίου Ὁσιομάρτυρος Θεοφάνους ἀντλοῦμε ἀπὸ τὸν Κώδικα 797 τῆς μονῆς Βατοπαιδίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους τοῦ 1618. Ὁ ποιητὴς – συγγραφέας τοῦ Κώδικος ἦταν μοναχὸς ἢ ἱεροδιάκονος Ἁγιορείτης, καὶ ἴσως Βατοπαιδινός, ἀφοῦ τὸν συναντᾶμε σὲ ἀρκετοὺς Κώδικες αὐτοῦ τοῦ μοναστηριοῦ, εἴτε ὡς ποιητή, εἴτε ὡς ἁπλὸ γραφέα Κωδίκων. Φαίνεται νὰ ἀνήκει στὸ ρεῦμα τῆς λόγιας παραδόσεως, πράγμα ποὺ καθρεπτίζεται στὴν καθαρότητα τοῦ λόγου του καὶ στὴν Ἀκολουθία καὶ στὸ Βίο τοῦ Ἁγίου.

Ὁ Ὁσιομάρτυς Θεοφάνης, κατὰ κόσμον Θεόδωρος, ἐγεννήθηκε ἀπὸ εὐσεβεῖς καὶ φιλόθεους γονεῖς καὶ ἀνατράφηκε μὲ παιδεία καὶ νουθεσία Κυρίου. Ὡς πρὸς τὴν πατρίδα τοῦ Ἁγίου οἱ γνῶμες διίστανται, ἀφοῦ οἱ πηγὲς ἀναφέρουν ὡς πατρίδα του τὴν κώμη Ζαπάντη τῶν Καλαβρύτων ἢ τῆς Καλαμάτας.

Ὁ Θεοφάνης σὲ παιδικὴ ἡλικία ἀρνήθηκε τὸν Χριστὸ καὶ ἔγινε Μωαμεθανός. Μετὰ τὴν ἄρνηση τῆς Χριστιανικῆς πίστεώς του ὁ Θεόδωρος εἰσάγεται καὶ μένει γιὰ ἕξι χρόνια στὰ βασιλικὰ ἀνάκτορα μὲ ἰδιαίτερες τιμές. Τοῦ δίδουν διδασκάλους νὰ μάθει ὄχι μόνο τὰ τουρκικὰ γράμματα, μὰ καὶ τὶς ἀραβικὲς ἐπιστῆμες. Αὐτὸ θὰ τὸν ὁδηγήσει, ἀπὸ ἀραβικοὺς δρόμους, νὰ προχωρήσει σὲ θεολογικὴ γνώση καὶ ἴσως καὶ μὲ τὴ βοήθεια τῶν καθηγητῶν του, στὴ διδασκαλία περὶ τοῦ Θεανθρώπου Λόγου.

Ἀρχίζουν ὅμως οἱ πρῶτες τύψεις γιὰ τὴν ἄρνηση τῆς πίστεώς του.Ὕστερα ἀπὸ προσευχὴ στὴν Ἁγία Τριάδα, φεύγει ἀπὸ τὰ ἀνάκτορα καὶ ἀρχίζει τὴν περιπλάνηση. Ὁ Θεός, ἀκούοντας τὴ δέησή του, φέρνει τὰ βήματά του στὴ Βενετία, ὅπου ἀρχιεράτευε ὁ σοφὸς Μητροπολίτης Φιλαδελφείας Γαβριὴλ Σεβῆρος, ὁ ὁποῖος τὸν ἐδίδαξε καὶ τὸν ἐστήριξε καὶ μετὰ τὸν ἔκειρε μοναχὸ καὶ τὸν ὀνόμασε Θεοφάνη. Ἀγωνίσθηκε σκληρὰ μὲ προσευχή, νηστεία, γονυκλισίες καὶ ἄλλες σκληραγωγίες γιὰ τὴν ἐξιλέωσή του καὶ ἔτσι προετοιμάσθηκε γιὰ τὸ μαρτύριο.

Παντοῦ, ὅπως στὴν Κωνσταντινούπολη, στὴν Ἀθήνα καὶ στὸν Εὔριπο, ἐκήρυττε τὸ Ὄνομα τοῦ Τρισαγίου Θεοῦ. Ἐδῶ δὲν πετυχαίνει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ, τὸ μαρτυρικὸ θάνατο, ὁπότε ἀναχωρεῖ γιὰ τὴ Λάρισα. Ἐκεῖ παρουσιάζεται στὸ δικαστή, ποὺ ἦταν γνωστὸς γιὰ τὴν ἀγριότητα καὶ τὴ σκληρότητά του καὶ τὸ μόνο ποὺ καταφέρνει εἶναι νὰ τὸν μαστιγώσουν ἑξακόσιες φορές. Φέροντας καὶ ὑποφέροντας γενναῖα τοὺς σκληροὺς βασανισμοὺς προσεύχεται, θεραπεύεται καὶ φεύγει γιὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος, ὅπου εὑρίσκει Ἁγίους καὶ Πνευματικοὺς καὶ ὁπλίζεται μὲ τὶς εὐχὲς καὶ τὶς εὐλογίες τους.

Πάνοπλος ἔρχεται στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου καθημερινὰ συνομιλεῖ μὲ τὸν πνευματικό του Γέροντα Εὐθύμιο. Ἡ ὥρα τοῦ μαρτυρίου πλησιάζει. Ὁ Ἅγιος κοινωνεῖ τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων καὶ μετὰ φεύγει, γιὰ νὰ παρουσιασθεῖ στὰ βασιλικὰ ἀνάκτορα. Ὕστερα ἀπὸ τὴν ἀγόρευσή του, σχεδὸν ὑβριστικὴ γιὰ ὅλους τοὺς κρατοῦντες, ὁ δικαστὴς ἔπαρχος τὸν ρίχνει στὴ φυλακή, ὥσπου νὰ ἀποφασίσει γιὰ τὴν τιμωρία του.

Παρὰ τὰ καλοπιάσματα, τὶς κολακεῖες καὶ τὶς ἀπειλές, ὁ Ἅγιος Θεοφάνης ὁμολογεῖ τὸν Χριστό. Οἱ Τοῦρκοι τὸν ἐβασάνισαν σκληρὰ καὶ τὸν ἐμαστίγωσαν ἀνηλεῶς. Στὴ συνέχεια τὸν ἔκλεισαν στὴ φυλακή.

Οἱ ἄγριοι φύλακες τὸν εἰρωνεύονταν καὶ τοῦ ἐζητοῦσαν κάποιο θαῦμα. Ὁ Ἅγιος προσευχήθηκε ἐπὶ τρεῖς ὧρες, ὡσὰν στύλος ἀκράδαντος. Καὶ, ὢ τοῦ θαύματος, μετὰ τὸ «Ἀμὴν» τῆς προσευχῆς του, γίνεται μέγας σεισμὸς καί, παρ’ ὅλη τὴ βαθιὰ νύκτα, περιλάμπει τοὺς φύλακες καὶ τοὺς φυλακισμένους «φῶς τοῦ ἡλίου φαεινότερον». Καὶ τότε οἱ φύλακες μεταβάλλονται σὲ ἥμερα ἀρνία, ποὺ ζητοῦν τὴ συγγνώμη καὶ τὴ μεσιτεία τοῦ Μάρτυρος. Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς πιστεύουν στὸν Ἀληθινὸ Θεὸ καὶ γίνονται Χριστιανοί. Οἱ Τοῦρκοι ἀναστατώνονται. Ἀρχίζουν τὰ δικαστήρια καὶ τὰ βασανιστήρια. Ἔρχεται ὁ «πικρότατος θάνατος».

Οἱ βασανιστές του ἔγδαραν τὸ δέρμα αὐτοῦ σὲ λωρίδες καὶ τέλος τὸν ἐκρέμασαν μετέωρο σὲ σχῆμα σταυροῦ. Ὁ Ὁσιομάρτυς Θεοφάνης ὑπέμεινε ἀγόγγυστα τὸ μαρτύριο γιὰ τὴν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ καὶ ἀδιάκοπα εὐχαριστοῦσε τὸ Ὄνομα τῆς Ἁγίας Τριάδος. Μετὰ τὴν πρσευχητικὴ δοξολογία τοῦ Μάρτυρος ἕνα πουλὶ ἔφθασε ἀπὸ ψηλά, σὰν λευκὸ περιστέρι. Ὁ Ἅγιος ἐπλημμύρισε χαρὰ καὶ εὐφροσύνη. Τὸ θέαμα ἦταν ἀνεξήγητο.

Ὅταν ἔφθασε τὸ δειλινὸ καὶ ἐπέρασαν τρεῖς ὧρες συνεχοῦς παρουσίας τοῦ περιστεριοῦ, ἐκεῖνο ἐχάθηκε. Ὁ Ἅγιος ἀνεφώνησε: «διψῶ». Οἱ Τοῦρκοι τὸν ἐπείραζαν: «Γίνε ὅπως καὶ ἐμεῖς, καὶ θὰ σοῦ δώσουμε νερό». Ὅμως ὁ Ἅγιος, ποὺ προγευόταν τὴ χαρὰ τοῦ Πάσχα, τοὺς ἀπάντησε ὅτι ἐδιψοῦσε γιὰ τὴ σωτηρία τους καὶ ὄχι γιὰ νερό.

Μετὰ ἀπὸ αὐτὸ ἔρχονται ἀστραπὲς καὶ βροντὲς μέσα στὴ νύκτα καὶ ἕνα οὐράνιο φῶς ἐτύλιξε τὸ Μάρτυρα, κινώντας τὸ θαυμασμὸ τῶν Ἀγαρηνῶν. Οἱ Τοῦρκοι ἄρχισαν νὰ διαμαρτύρονται καὶ ξεσηκώθηκαν. Τὸν ἐθανάτωσαν μὲ αἰχμηρὰ σίδερα, ποὺ τὸν κατατρύπησαν, καὶ ἔτσι ὁ Ἅγιος Θεοφάνης ἔλαβε ἀπὸ τὸν ἀγωνοθέτη Θεὸ τὸ στέφανο τοῦ μαρτυρίου τὸ 1588.
Ὅσοι ἀπὸ τοὺς βασανιστὲς ἐπρωτοστάτησαν στὸ νὰ τοῦ βγάλουν τὰ μάτια ἢ νὰ τοῦ γδάρουν τὸ σῶμα, ἐδέχθησαν τὴ δίκαιη τιμωρία τους ἄνωθεν. Ἄλλοι ἐτυφλώθησαν, ἄλλοι ἐτρελάθηκαν, ἄλλοι ἀπεπνίγησαν στὴ θάλασσα, ἄλλοι ἐξεράθηκαν στὰ χέρια. Καὶ ὅσοι ἀπὸ αὐτοὺς μετανόησαν καὶ ἐπικαλέσθηκαν τὴ βοήθεια τοῦ Ἁγίου, ἀμέσως ἐθεραπεύθησαν καὶ ἔγιναν κήρυκες τῶν θαυμάτων τοῦ Μάρτυρος καὶ τῆς πίστεως.